Nằm ở châu Á, tăng trưởng kinh tế nhanh chóng và trở nên giàu có thông qua xuất khẩu, có mức đầu tư và nợ cao, và một bong bóng bất động sản đang phình to. Trên tất cả, quốc gia ấy đang trên đà vượt Mỹ. Những dòng miêu tả đó khiến bạn liên tưởng đến ngay Trung Quốc phải không? Thực ra đây là Nhật Bản những năm 1980. Trung Quốc của những năm 2020 cũng rất giống Nhật Bản hồi đó. Tại sao lại như vậy?

Trung Quốc của hiện tại giống Nhật Bản 30 năm trước một cách kinh ngạc. Cả 2 nước đều được ca ngợi là phép màu kinh tế, là mối đe dọa lớn nhất cho thế bá chủ của Mỹ. Kinh tế 2 nước đều trải qua giai đoạn bùng nổ với mức tăng trưởng 10% một năm, và dẫn tới trở thành nền kinh tế số 2 thế giới. Thậm chí, Nhật Bản của những năm 1980 còn sở hữu các biểu tượng doanh nghiệp như Toyota và Sony, de dọa thay thế các công ty cùng ngành của Mỹ như Ford hoặc General Electric.

Nhưng rồi sau đó mọi thứ chệch hướng, khi bong bóng bất tài sản khổng lồ của Nhật Bản vỡ vụn. Điều này cũng chấm dứt phép màu kinh tế của Nhật Bản và cuộc khủng hoảng tài chính diện rộng làm rung chuyển “đất nước mặt trời mọc” vào đầu những năm 1990, dẫn tới “thập kỷ mất mát” và nền kinh tế Nhật Bản đi ngang từ đó đến nay, chấm dứt luôn cơ hội vượt mặt Mỹ để thành nền kinh tế số 1 thế giới.

Ngày nay, sự tương đồng giữa Trung Quốc và Nhật Bản đã bắt đầu khiến các nhà kinh tế lo ngại. Như Nhật Bản những năm 90, Trung Quốc đang phải đối phó với các vấn đề như nợ cao, già hóa dân số, một nước Mỹ cứng rắn, và thậm chí là nguy cơ bùng phát một cuộc khủng hoảng tài chính. Gần đây, bong bóng bất động sản quy mô lớn ở Trung Quốc đang có dấu hiệu bị vỡ.

“Tôi không nghĩ rằng giả định Trung Quốc vượt Mỹ thành nền kinh tế số một thế giới sẽ có thể xảy ra”, Mike Riddell, quản lý danh mục tài cổ phiếu đầu tư theo tiêu chuẩn thu nhập cố định toàn cầu tại Allianz nói với Insider.

Một sự giảm tốc của nền kinh tế Trung Quốc là điều thế giới không bao giờ mong muốn trong thập kỷ này, với việc nước này chiếm khoảng 30% tăng trưởng toàn cầu trong những năm gần đây. Nhưng thực tế kịch bản Nhật Bản của 30 năm trước hoàn toàn có thể lặp lại bởi các lý do sau.

Các vấn đề lớn liên quan đến nợ và nỗi lo vỡ bong bóng

Bong bóng bất động sản của Nhật Bản trong thập niên 80 của thế kỷ trước lớn đến nỗi mà giá bất động sản ở nước này đến tận ngày nay vẫn chưa thể phục hồi. Biểu đồ sau cho thấy nợ doanh nghiệp Nhật Bản đã gia tăng như thế nào trong thập niên 1980 và đầu 1990.

Hiện nay, Trung Quốc đã phải gánh nợ trong nhiều năm, dù rằng nợ thúc đẩy tăng trưởng, đặc biệt là ngành bất động sản, vốn chiếm khoảng 30% GDP toàn quốc.

Vấn đề là một trong những nhà phát triển bất động sản lớn nhất ở Trung Quốc – Evergrande, có nguy cơ vỡ nợ 300 tỷ USD. Đây là khoản nợ doanh nghiệp nhiều nhất trên thế giới, khi chiếm khoảng 2% GDP Trung Quốc. Nhưng vấn đề là không chỉ mỗi Evergrande mắc nợ, còn nhiều công ty khác ở Trung Quốc vướng phải nợ nần.

Việc Evergrande gần như sụp đổ đến trong bối cảnh chính phủ Trung Quốc đang siết nợ và cố gắng “tái cân bằng” nền kinh tế theo hướng tăng trưởng dựa trên tiêu dùng.

Các nhà kinh tế cho rằng Trung Quốc sẽ giảm tốc và chuyển đổi mô hình kinh tế. Quỹ Tiền tệ quốc tế (IMF) cho rằng kinh tế Trung Quốc sẽ chỉ tăng trưởng 5% vào năm 2025, so với 10% năm 2010. The Atlantic Council thì lại cho rằng tăng trưởng có thể chậm đến mức 3% vào giữa thập kỷ này. Con số này giống Nhật Bản đầu những năm 1990, nhưng đó chưa phải là tất cả.

Đã có những “mức độ hoảng loạn và lo sợ khủng khiếp” trong một vài ngành trong hệ thống tài chính Trung Quốc, Kevin Lai, nhà kinh tế trưởng khu vực châu Á của Daiwa Capital Markets. Trái phiếu trong ngành bất động sản đã sụp đổ, khiến nhiều công ty Trung Quốc khó vay hơn.

Các nhà phân tích Phố Wall hy vọng rằng Trung Quốc có thể ngăn chặn bất kỳ sự lây lan nào, nhưng Lai cho rằng tinh tình khó dự đoán hơn nhiều.

Già hóa dân số

Một trong những vấn đề chính mà nền kinh tế Nhật Bản gặp phải vào những năm 1990 là tốc độ già hóa dân số rất nhanh. Điều này có nghĩa rằng Nhật Bản có ít nhân lực hơn, khiến kinh tế tăng trưởng chậm hơn. Trong khi đó, nhà nước lại phải chi quá nhiều tiền cho công tác an sinh xã hội, gây áp lực cho chi tiêu công.

Dân số trong độ tuổi lao động của Trung Quốc đã đạt đỉnh năm 2015, đây là kết quả của hàng chục năm nước này áp dụng chính sách sinh một con. Nguồn nhân lực dồi dào, trẻ khỏe, từng là động lực thúc đẩy công nghiệp Trung Quốc bùng nổ. Nhưng mọi thứ đã không còn diễn ra như vậy nữa và có một thực tế là dân số Trung Quốc bắt đầu già đi.

Chính phủ Trung Quốc không phải không nhận ra vấn đề này, họ cũng đã khuyến khích sinh thêm. Nhưng vấn đề là giới trẻ Trung Quốc hiện không muốn, hoặc không thể đáp ứng các chi phí nuôi một đứa trẻ do có quá nhiều chi phí khác đội lên đầu. Nhật Bản đến nay đã phải phụ thuộc vào nguồn lao động nước ngoài trong một số ngành vì không có nhân lực, Trung Quốc rất có thể sẽ đi theo vết xe đó.

Trong khi đó, tỷ lệ dân số trong độ tuổi lao động của Mỹ có sự ổn định rất lớn trong 50 năm qua, luôn từ 60-65% dân số. Đây là điều khiến Mỹ ít chịu hậu quả của việc già hóa dân số hơn so với Nhật Bản và Trung Quốc, cũng chính là động lực để Mỹ duy trì vị thế số 1 trong suốt thời gian rất dài.  

Căng thẳng với Mỹ

Người Mỹ từng giật mình với sự gia tăng nhanh như vũ bão của kinh tế Nhật Bản trong những năm 1980. Khi đó đã có rất nhiều cuốn sách xuất bản về thần kỳ Nhật Bản, và đã có những dự báo cho rằng kinh tế Nhật Bản sẽ vượt Mỹ.

Và đúng là giới làm chính sách Mỹ đã phải có những bước đi cứng rắn với Nhật Bản, y như những gì Washington đã làm với Trung Quốc. Cựu Tổng thống Mỹ Donald Trump bắt đầu cuộc chiến tranh thương mại với Bắc Kinh, áp thuế đối với hàng trăm hàng hóa của Trung Quốc. Tổng thống Joe Biden hiện vẫn chưa và có thể sẽ không từ bỏ chính sách cứng rắn này của người tiềm nhiệm.

Những năm 1980, Mỹ và Nhật Bản cũng có cuộc xung đột thương mại quy mô nhỏ hơn, như cứng rắn không kém. Washington áp thuế 100% đối với các sản phẩm điện tử của Nhật Bản, áp dụng luật cấm các ngành công nghiệp thép, gỗ và đường của nước này. Cuộc chiến này kết thúc với chiến thắng của Mỹ, với thỏa ước Plaza 1985.

Bài học cho Việt Nam

Cả Trung Quốc và Nhật Bản đều để lại những bài học sâu sắc cho Việt Nam trong con đường phát triển. Trung Quốc và Nhật Bản đều đầu tư mạnh mẽ cho công nghiệp, và họ đã trở thành các quốc gia công nghiệp hóa mạnh mẽ. Đây là điều mà Việt Nam phải học tập và nghiên cứu, chứ không thể chỉ dựa vào du lịch và nông nghiệp.

Mặt khác, 2 nước “đồng văn” với chúng ta đều vướng phải các vấn đề liên quan đến bất động sản. Nhật Bản đã phải trả giá cho việc để bong bóng bất động sản phình to, Trung Quốc đã phải có những bước đi nhằm kiềm chế sức nóng của thị trường này. Bất động sản là ngành mà mọi nền kinh tế đang phát triển đều phụ thuộc và có nguy cơ dính bong bóng rất cao. Làm sao để thoát khỏi cảnh “phân lô bán nền”, đa dạng hóa nền kinh tế, đặc biệt hướng tới các ngành kinh tế công nghệ cao, là điều mà Việt Nam cần nhanh chóng thực hiện. Chúng ta đã từng chật vật vì bất động sản và nợ xấu trong những năm 2011, 2012, điều đó không được phép lặp lại vào năm 2021, khi nền kinh tế mới chỉ bước vào giai đoạn đầu của sự phục hồi sau dịch COVID-19.